Operacja polska – pytania i odpowiedzi
• Czym była „operacja polska” NKWD?
Była to jedna z tzw. operacji narodowościowych NKWD (Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRS) przeprowadzona w latach 1937–1938, w okresie Wielkiego Terroru, polegająca na masowych represjach wymierzonych w Polaków w Związku Sowieckim. Podstawę prawną dla przeprowadzenia „operacji polskiej” stanowił rozkaz nr 00485 z 11 sierpnia 1937 r., wydany przez ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRS Nikołaja Jeżowa.
• Ile osób zginęło w czasie „operacji polskiej” NKWD?
Wciąż nie znamy ostatecznej liczby osób represjonowanych w ramach „operacji polskiej”. Według ustaleń moskiewskiego „Memoriału” represje objęły co najmniej 139 835 osób, z czego nie mniej niż 111 091 zamordowano strzałem w tył głowy, a 28 744 skazano na pobyt w łagrach.
• Czy w ramach „operacji polskiej” NKWD represjonowano jedynie Polaków?
Polacy mieszkający w ZSRS stanowili większość represjonowanych w ramach „polskiej operacji” narodowościowej NKWD. Pod zarzutem m.in. szpiegostwa na rzecz II Rzeczypospolitej oprócz Polaków represjonowano również Rosjan, Ukraińców, Białorusinów, Żydów i przedstawicieli innych narodów i grup etnicznych zamieszkujących ZSRS.
• Jak długo trwała „operacja polska” NKWD?
Operacja początkowo miała trwać 3 miesiące, ostatecznie trwała 14 miesięcy – od sierpnia 1937 do listopada 1938 r., przy czym w niektórych republikach i obwodach ZSRS masowe represje wymierzone w „polskich szpiegów” trwały do końca 1938 r.
• Kto podlegał aresztowaniu w ramach „operacji polskiej” NKWD?
Według rozkazu nr 00485 z 11 sierpnia 1937 r. aresztowaniu podlegali:
– wykryci podczas śledztwa i do tamtej pory nie odnalezieni działacze Polskiej Organizacji Wojskowej. Do rozkazu dołączono listę;
– wszyscy pozostali w ZSRS polscy jeńcy wojenni;
– zbiegowie z Polski, niezależnie od czasu ich przejścia do ZSRS;
– przybyli z Polski emigranci polityczni i osoby pochodzące z wymiany więźniów politycznych;
– byli członkowie PPS i innych polskich antysowieckich partii politycznych;
– najaktywniejsza część lokalnego antysowieckiego elementu nacjonalistycznego z polskich rejonów narodowych.
• Jaka była różnica między „operacją polską” a innymi operacjami narodowymi?
Na tle innych operacji narodowych „operacja polska” wyróżniała się wyjątkową skalą represji, a także ich brutalnością i surowością. Straceni Polacy stanowili 44,9 proc. ofiar wszystkich operacji narodowościowych.
• Czy w okresie Wielkiego Terroru Polacy byli ofiarami jedynie „operacji polskiej” NKWD?
Oprócz tzw. operacji narodowościowych Polacy byli również ofiarami operacji wymierzonych m.in. w kułaków, Kościół katolicki oraz stalinowskich czystek w partii, wojsku i aparacie bezpieczeństwa. Szacuje się, że w latach 1937–1938 w ZSRS represjonowano co najmniej 200 tys. Polaków.
• Dlaczego Polacy zostali poddani represjom w ZSRS?
Sowiecki system władzy opierał się na zastraszaniu swoich obywateli i wymuszaniu ich uległości siłą i terrorem. Eksperyment z tworzeniem polskich rejonów autonomicznych na sowieckiej Ukrainie i Białorusi od połowy lat dwudziestych do połowy lat trzydziestych XX w. zakończył się klęską, a Polacy stawili największy opór kolektywizacji i ateizacji. Ponadto Polaków traktowano jako „element niepewny” – potencjalną „piątą kolumnę” przed przewidywaną wojną ZSRS z II Rzecząpospolitą i państwami Zachodu.
• Gdzie mordowano i grzebano ofiary „operacji polskiej” NKWD?
Decyzje o wyrokach śmierci wydawano w trybie pozasądowym w 78 stolicach obwodów, krajów i republik ZSRS. Ofiary rozstrzeliwano głównie w podziemiach więzień NKWD lub podmiejskich lasach. Zwłoki wrzucano do wcześniej wykopanych dołów. Informacje o nich były tajne. Do dzisiaj ustalono ok. 100 miejsc pochówków ofiar, według historyków stanowi to zaledwie około jednej trzeciej wszystkich miejsc.